Het doel van de richtlijn is het verbeteren van de wijkverpleegkundige zorg voor oudere, thuiswonende cliënten (65+) die zich eenzaam voelen. De richtlijn behandelt in deze uitgangsvraag de volgende vraag:

• Hoe kan de wijkverpleegkundige het beste aard en ernst van eenzaamheid onder oudere, thuiswonende cliënten vaststellen?

Deze richtlijn beoogt verpleegkundigen en verzorgenden die werkzaam zijn in de wijkverpleging daartoe met wetenschappelijk onderbouwde aanbevelingen te ondersteunen. De groep verpleegkundigen en verzorgenden in de wijk wordt in deze richtlijn aangeduid met de term ‘wijkverpleegkundigen’.

Eenzaamheid komt voor in de zogeheten ‘kernset patiëntproblemen’ dat een overzicht is van patiëntproblemen die volgens de beroepsgroep V&V binnen het verpleegkundig en verzorgend domein vallen. Een belangrijke reden hiervoor is dat de wijkverpleegkundige en verzorgende als een van de weinige hulpverleners ‘achter de voordeur’ met eenzame ouderen in contact komen en persoonlijke en langdurige zorg leveren. De wijkverpleegkundige of verzorgende zijn daarom bij uitstek degenen die eenzaamheid kunnen signaleren en ter sprake brengen. De werkgroep is van mening dat het signaleren en het bespreekbaar maken van eenzaamheid, en het desgewenst doorverwijzen naar psychosociale hulpverlening, tot het taakgebied van de wijkverpleegkundige en verzorgende behoort als het om ‘eigen’ cliënten van het eigen wijkverpleegkundig team gaat.

Omdat naar de mening van de werkgroep, het vaststellen en bespreken van eenzaamheid en het verwijzen naar de passende psychosociale hulpverlening onderdeel uitmaakt van de standaard zorg, dient deze adequaat gefaciliteerd te worden. In de eerste plaats door wijkverpleegkundigen en verzorgenden de mogelijkheid te bieden om in ten minste een of twee gesprekken met de cliënt te verkennen of en welke ondersteuning het beste past bij diens voorkeuren en doelen. Daarnaast dienen wijkverpleegkundigen en verzorgenden te beschikken over de passende communicatieve vaardigheden en daarom regelmatig scholing/training te ontvangen om deze vaardigheden op het juiste niveau te houden.

De werkgroep heeft in twee bijeenkomsten gediscussieerd over de vraag of, en eventueel hoe, in het gesprek over eenzaamheid een vragenlijst moet worden afgenomen. De werkgroep realiseert zich dat het afnemen van een vragenlijst afbreuk kan doen aan de eigen ervaring van de oudere en derhalve het risico in zich heeft dat de oudere ook de oplossing niet meer als eigen ervaart . Het gebruik van een vragenlijst vindt de werkgroep wèl zinvol als het onderdeel is van het vaststellen van een zorgvraag of van (het risico op) een gezondheidsprobleem. Het doornemen van een vragenlijst helpt inzicht te krijgen in aard en ernst van de vraag/probleem, helpt zinvolle mogelijkheden van ondersteuning te bespreken en kan helpen de beslissing over het al dan niet inroepen van hulp, te ondersteunen. De uitslag van een vragenlijst geeft de wijkverpleegkundige houvast in haar inschatting van de behoefte aan ondersteuning en ondersteunt als zodanig het gesprek met andere zorg/hulpverleners. Om die reden adviseert de werkgroep wel een vragenlijst te gebruiken, maar alleen dán als de cliënt heeft aangegeven ondersteuning te willen zoeken. Het gebruik van het instrument dient dan onderdeel te zijn van het gesprek over de eventuele hulp.

Wanneer men wil weten of iemand zich sociaal of emotioneel eenzaam voelt, zijn er verschillende mogelijkheden. De verpleegkundige of verzorgende kan natuurlijk gewoon vragen of de cliënt zich eenzaam voelt, maar ook vragen hoe vaak hij/zij zich eenzaam voelt (nooit, zelden, dikwijls, altijd) of in welke mate (heel erg, een beetje, niet). Het stellen van deze vragen is simpel en kost weinig tijd. De werkgroep vindt het een zwaarwegend nadeel dat men met zo’n vraag tamelijk ‘met de deur in huis valt‘ en wel heel direct naar een toch voor veel mensen gevoelig onderwerp vraagt. Bovendien is volstrekt onbekend in hoeverre deze vraag een werkelijk betrouwbaar beeld van eenzaamheid oplevert. De verwachting is dat mensen bij zulke vragen vooral een sociaal wenselijk antwoord geven. De werkgroep verkiest daarom het gebruik van een vragenlijst.

De 6-item versie van de dJG beschikt over goede psychometrische kwaliteiten die nauwelijks onderdoen voor de 11-item versie . Bovendien wordt de dJG al veel gebruikt in Nederland, in tegenstelling tot de (minder goed vertaalde) UCLA-LS.

Op grond hiervan meent de werkgroep dat de dJG-6 item versie voor haar aanbevelingen in deze richtlijn het meest in aanmerking komt.

In de wetenschappelijke literatuur worden verschillende meetinstrumenten beschreven die voldoen aan de vooraf door de werkgroep geformuleerde criteria (zie hieronder bij samenvatting van de kennis). Het meest uitvoerig onderzocht op hun psychometrische eigenschappen en het meest gebruikt, zijn de ‘de Jong Gierveld Eenzaamheidsschaal’ (dJG) en de ‘UCLA Loneliness Scale’ (UCLA LS). De werkgroep is van mening dat de dJG-6 (6 item versie) geschikt is om in Nederland sociale en emotionele eenzaamheid vast te stellen bij oudere cliënten die thuis zorg ontvangen.

In de wetenschappelijke literatuur vinden we verschillende meetinstrumenten. Wereldwijd wordt voor het vaststellen van eenzaamheid evenwel hoofdzakelijk gebruik gemaakt van de twee vragenlijsten die ook uitvoerig op hun psychometrische kwaliteiten zijn onderzocht: de De Jong Gierveld schaal (dJG) en de University of California, Los Angeles (UCLA) Loneliness Scale (UCLA LS). Het psychometrisch onderzoek geeft aan dat beide lijsten betrouwbaar en valide de mate van eenzaamheid meten, ook in de Nederlandse situatie. De dJG wordt in Nederland vaker gebruikt. Van de 21 geselecteerde studies bestuderen er acht studies de psychometrische kwaliteit van de UCLA LS .

Naast de gevonden wetenschappelijke literatuur is recent een paper van het CBS verschenen waarin de UCLA-LS en dJG met elkaar vergeleken worden . De auteurs hebben de verkorte versie van beide schalen met elkaar vergeleken met het oog op toekomstig onderzoek. Op conceptueel niveau geniet de dJG de voorkeur, omdat de UCLA-LS sterkt focust op discrepantie in sociale relaties en minder op de emotionele ervaring van gemis. Daarnaast is de UCLA-LS unidimensioneel en kan de dJG gebruikt worden om sociale en emotionele eenzaamheid te onderscheiden. Op empirische gronden blijkt er geen duidelijke voorkeur voor één van beide schalen. Het CBS kiest voor toekomstige studies voor de verkorte dJG.

De dJG bestaat uit een lijst met vijf positief geformuleerde uitspraken (items 1, 4, 7, 8, 11) en zes negatief geformuleerde uitspraken (items 2, 3, 5, 6, 9 en 10). De antwoordmogelijkheden zijn: ‘Ja!’; ‘Ja’; ‘Min of meer’; ‘Nee’; ‘Nee!’. Het niet instemmen met de positief geformuleerde uitspraken en het instemmen met de negatief geformuleerde uitspraken geeft een indicatie van de ervaren eenzaamheid. Sommatie van de antwoorden op de elf items versie levert een schaalscore op die van 0 tot 11 loopt. Hoe hoger de score, des te eenzamer men is. Een score van 3 of hoger is indicatief voor de aanwezigheid van matige eenzaamheid; een score van 9 of hoger voor ernstige eenzaamheid . In de schaal komt het woord eenzaamheid niet voor en refereren de items niet aan specifieke situaties of gedragingen die leeftijdsgebonden zijn. Ook het evaluatieve, subjectieve element is in de elf uitspraken terug te vinden. De psychometrische eigenschappen van de schaal zijn uitvoerig onderzocht. Sensitiviteit en specificiteit zijn voldoende voor het identificeren van eenzame ouderen. De schaal kan gebruikt worden om eenzaamheid in het algemeen te meten en om de dimensies sociale eenzaamheid en emotionele eenzaamheid te meten. De dJG is ook getest onder oudere migranten en is beschikbaar in een Turkse vertaling, twee vertalingen in het Marokkaans (Arabisch en fonetisch Arabisch) en twee vertalingen in het Surinaams (Sranan Tongo en Sarnami Hindoestani) . De schaal is valide is voor gebruik bij migranten . De dJG schaal is ook in andere talen uit het Europees taalgebied beschikbaar (o.a. Noors, Spaans, Portugees, Duits en Engels . Er bestaat ook een 6-item versie van de dJG schaal. De sensitiviteit en specificiteit van de verkorte schaal (dJG-6) zijn niet veel lager dan de 11-itemschaal van de De Jong Gierveld .

De UCLA-LS is ontwikkeld door Russell, Peplau en Ferguson (1978) en bevat twintig stellingen, bijvoorbeeld: ik mis vrienden om me heen, ik heb niemand om mee te praten, niemand kent mij goed, en, ik sta overal buiten. Per stelling kan men aangeven of men zich vaak, soms, zelden of nooit zo voelt. De UCLA loneliness scale maakt geen onderscheid tussen sociale en emotionele eenzaamheid .
De psychometrische eigenschappen zijn goed onderzocht en wijzen uit dat de UCLA-LS zeer betrouwbaar is, zowel wat betreft de (hoge) interne consistentie (alfa coëfficiënt .89 -.94) als de (hoge) betrouwbaarheid over een periode van 1 jaar (r =.73) . Er bestaat een kortere versie met drie items .

Wilt u van elk van de volgende uitspraken aangeven in hoeverre die op u, zoals u de laatste tijd bent, van toepassing is? De antwoordmogelijkheden zijn: Ja!; Ja; Min of meer; Nee; Nee!

*Om scoring te vergemakkelijken zijn de antwoordcategorieën die geteld dienen te worden als 1 punt grijs gekleurd.

Er is een score voor de mate van eenzaamheid, maar het probleem is nog niet benoemd in termen van eenzaam zijn. Als de score eenzaamheid indiceert, wordt naar de volgende stap gegaan. Bij vraag 2, 3 en 5 tellen de antwoorden ‘Nee!’, ‘Nee’ en ‘Min of meer’ voor 1 punt. Bij vraag 1, 4 en 6 tellen de antwoorden ‘Ja!’, ‘Ja’ en ‘Min of meer’ voor 1 punt. Opgeteld geeft de somscore voor vraag 1, 4 en 6 de score voor emotionele eenzaamheid, en de somscore voor vraag 2, 3, en 5 de score voor sociale eenzaamheid.

Het doel van de richtlijn is het verbeteren van de wijkverpleegkundige zorg voor oudere, thuiswonende cliënten (65+) die zich eenzaam voelen. De richtlijn behandelt in deze uitgangsvraag de volgende vraag:

• Wat is de meerwaarde van routinematige screening op eenzaamheid door de wijkverpleegkundige onder oudere, thuiswonende cliënten?

Deze richtlijn beoogt verpleegkundigen en verzorgenden die werkzaam zijn in de wijkverpleging daartoe met wetenschappelijk onderbouwde aanbevelingen te ondersteunen. De groep verpleegkundigen en verzorgenden in de wijk wordt in deze richtlijn aangeduid met de term ‘wijkverpleegkundigen’.

Bij screening gaat het om het opsporen van een aandoening of risicofactor in de gezonde bevolking. Gewoonlijk wordt onderscheid gemaakt tussen ‘algehele screening’ en ‘selectieve screening’. Bij ‘algehele screening’ wordt de gehele populatie gescreend en bij ‘selectieve screening’ alleen degenen die een hoog of verhoogd risico hebben op de desbetreffende aandoening. Bij screening worden mensen die een bepaald kenmerk mogelijk hebben uit de gezonde populatie gefilterd. Een positieve uitslag op een screeningstest betekent dus niet dat de betrokkene dat kenmerk ook daadwerkelijk heeft; daarvoor is altijd nadere diagnostiek nodig. Een voorbeeld van selectieve screening is het bevolkingsonderzoek op darmkanker waarvoor in ons land elke twee jaar alle mannen en vrouwen van 55 tot en met 75 jaar een uitnodiging krijgen.

Een bijzondere, selectieve vorm van screening is casefinding. Bij casefinding biedt men personen die vanwege een andere reden met een huisarts of andere zorgprofessional in contact komen, een screening via een vragenlijst of vroegdiagnostisch onderzoek aan. Aan casefinding doet een wijkverpleegkundige als zij bij elke nieuwe cliënt een standaard vragenlijst afneemt met vragen over bijvoorbeeld depressie of eenzaamheid.

Screening vindt men over het algemeen alleen zinvol en verantwoord als deze aan een groot aantal voorwaarden voldoet.

Onder verwijzing naar de criteria van Wilson en Junger (kader) moet, aldus de Gezondheidsraad, screening onder meer zijn gericht op een veelvoorkomend of ernstig gezondheidsprobleem; bewezen nuttig zijn; meer voordelen hebben dan nadelen; gebaseerd zijn op een betrouwbaar en valide instrument; de autonomie van de betrokkenen respecteren en waarborgen, en doelmatig zijn (Büller et al., 2008).

Met het oog op deze criteria vindt de werkgroep, screening niet opportuun. Er ontbreekt niet alleen overtuigend wetenschappelijk bewijs dat screening op eenzaamheid op zichzelf nuttig of effectief is, ook is niet bekend hoe de (waarschijnlijk geringe) effecten van eenzaamheids-interventies gewogen moeten worden tegen de (onbekende) risico’s of nadelen. Daarbij doet zich ook de vraag voor in hoeverre screening algemeen aanvaard wordt in een samenleving waarin op het spreken over de eigen eenzaamheid nog een zeker taboe rust. Wijkverpleegkundigen screenen weliswaar regelmatig eigen cliënten (casefinding), maar is, aldus de werkgroep, in geval van eenzaamheid een onnodige handeling die zij beter achterwege kunnen laten.

In het project ‘Campaign to End Loneliness’ in het Verenigd Koninkrijk zijn zogeheten heatmaps ontwikkeld, die vergelijkbaar zijn met de zogeheten ‘wijkanalyses’ in ons land (RIVM,2016). 2 De Campaign to End Loneliness is een netwerk van nationale en regionale organisaties die sinds 2011 samenwerken aan het ontwikkelen en uitvoeren van activiteiten die zijn gericht op het verminderen van eenzaamheid in buurten en wijken (https://www.campaigntoendloneliness.org/).

Deze heatmaps geven op basis van de belangrijkste ‘voorspellers’ van eenzaamheid (‘burgerlijke staat’, ‘ervaren gezondheid’, ‘leeftijd’ en ‘aantal personen van het eigen huishouden’ ) een beeld van de geografische verdeling van het risico op eenzaamheid in een bepaald gebied (AGE UK, 2018). Of, en in hoeverre, deze heatmaps of wijkanalyses iets toevoegen aan het werk van wijkverpleegkundigen en in hoeverre deze daadwerkelijk bijdragen aan het terugdringen van eenzaamheid, is tot dusver niet wetenschappelijk onderzocht. Daarnaast is niet duidelijk hoe inzicht in de verspreiding van de voorspellers leidt of zou moeten leiden tot interventie (of niet) en welke effecten deze hebben op eenzaamheid in de desbetreffende buurt of wijk. Tenslotte; personen met een (sterk) verhoogd risico (de oudste thuiswonende ouderen met professionele zorg) behoren veelal al tot degenen waarmee de wijkverpleegkundige of verzorgende in aanraking komen, waardoor de toegevoegde waarde van screening onduidelijk is. Screening op wijkniveau lijkt de werkgroep om die reden niet opportuun.

We vonden in onze review geen bruikbaar wetenschappelijk onderzoek naar de effecten en bruikbaarheid van (selectieve) screening op eenzaamheid onder ouderen. Screening op eenzaamheid en casefinding van eenzame ouderen voldoen niet aan de criteria voor screening, zoals geformuleerd door de Gezondheidsraad. Het lijkt de werkgroep daarom aannemelijk dat screening en casefinding vooralsnog geen zinvolle bijdrage leveren aan het werk van de wijkverpleegkundige.

Het doel van de richtlijn is het verbeteren van de wijkverpleegkundige zorg voor oudere, thuiswonende cliënten (65+) die zich eenzaam voelen. De richtlijn behandelt in deze uitgangvraag de volgende vraag:

• Welke interventies zijn het meest effectief bij het verminderen van eenzaamheid onder oudere thuiswonende cliënten?

Deze richtlijn beoogt verpleegkundigen en verzorgenden die werkzaam zijn in de wijkverpleging daartoe met wetenschappelijk onderbouwde aanbevelingen te ondersteunen. De groep verpleegkundigen en verzorgenden in de wijk wordt in deze richtlijn aangeduid met de term ‘wijkverpleegkundigen’.

De algehele kwaliteit van het wetenschappelijke bewijs is over de gehele linie laag door een gebrek aan kwalitatief hoogstaande gerandomiseerde of quasi-experimentele studies met weinig risico op vertekening (risk of bias) . Ook de beschrijving van de studies zelf, zoals de mate waarin zich effecten voordoen of de effectgrootte, alsmede de beschrijving van de interventies, zijn vaak uitermate gebrekkig. Een goed zicht op voor- en nadelen van interventies ontbreekt, evenals op hulp voor bijzondere groepen zoals migranten. Dat betekent dat er vooralsnog onvoldoende wetenschappelijk bewijs aanwezig is om te concluderen dat de onderzochte ondersteuning daadwerkelijk eenzaamheid vermindert of één type interventie aan te wijzen als dominant.

De wijkverpleegkundige en verzorgende zijn, doordat zij als zorgverlener bij de cliënt thuis ‘achter de voordeur’ komen, vaak degene die met eenzaamheid van ouderen geconfronteerd worden. Zij kunnen daardoor bij uitstek een signalerende en doorverwijzende rol vervullen. Eenzaamheid hoort om die reden tot de ‘kernset cliëntproblemen’ van wijkverpleegkundigen.

De werkgroep is van mening dat het tot de taak van de wijkverpleegkundige behoort om het gesprek hierover met de cliënt aan te gaan, of er anders voor te zorgen dat iemand anders deze met de betrokken oudere bespreekt. In het gesprek brengt de wijkverpleegkundige de door haar opgevangen signalen ter sprake, kan de nodige basale emotionele steun bieden, bespreekt het eventueel door de cliënt ingevulde instrument, helpt de cliënt zijn/haar voorkeuren en wensen t.a.v. ondersteuning verwoorden, en verwijst de cliënt desgewenst. In het gesprek over de keuze van ondersteuning dient de wijkverpleegkundige uit te gaan van de doelen en wensen van de cliënt en de cliënt te motiveren van de gekozen ondersteuning gebruik te (blijven) maken. Naar de mening van de werkgroep kunnen deze taken heel goed in de lopende zorgverlening worden uitgevoerd of anders in één, hooguit twee extra gesprekken worden uitgevoerd.

Het ontbreken van bewijs van de effectiviteit van de onderzochte eenzaamheidsinterventies betekent volgens de werkgroep niet dat cliënten van deze interventies geen steun kunnen ervaren. Het ontbreken van deugdelijk bewijs is geen bewijs dat ondersteuning niet kan helpen. De ervaring van de werkgroep is dat mensen baat kunnen hebben bij contact met lotgenoten en vrijwilligers en zich daardoor gesteund kunnen voelen; in sommige gevallen misschien zonder zich direct minder eenzaam te voelen. Voor eenzamen is het evenwel vaak lastig om de eerste daadwerkelijke stap te zetten . De werkgroep vindt het daarom zinvol eenzame ouderen te bewegen passende hulp te zoeken en hun daarin te ondersteunen. Het bespreken van en verwijzen naar passende hulp of geestelijke ondersteuning past binnen de taak van de wijkverpleegkundige als schakel tussen zorg en welzijn.

Omdat ernstige eenzaamheid vaak samengaat met ernstige depressieve klachten meent de werkgroep dat wijkverpleegkundigen met de huisartsenvoorziening afspraken moeten maken over hoe zij de huisartsvoorziening informeren over cliënten die ernstig eenzaam zijn. De huisarts kan dan beslissen of een breder klachtexploratie nodig is en of een vervolgbehandeling zal worden ingezet .

Het sociaal werk is een belangrijke samenwerkingspartner en verwijsmogelijkheid voor de wijkverpleegkundige in geval van eenzame cliënten. Eenzaamheid is bij uitstek een welzijnsthema dat door het sociaal werk ook van oudsher wordt gevoeld als een verantwoordelijkheid van deze sector. Een sociaal werker kan helpen mogelijke oorzaken in kaart te brengen en samen met de wijkverpleegkundige en de bewoner kijken naar wat er in de individuele situatie goed zou zijn. Het sociaal werk is in elke gemeente actief, binnen en buiten een sociaal wijkteam. Het sociaal werk kan ondersteuning bieden door ontmoetingsmogelijkheden, doorbreken negatieve denkpatronen, verbeteren sociale vaardigheden, faciliteren van betekenisvol contact en een zinvolle dagbesteding en praktische ondersteuning.
De werkgroep meent dat wijkverpleegkundigen met huisarts en het lokale sociaal werk structureel afspraken dienen te maken over de verwijzing/toeleiding naar het sociaal werk van eenzame ouderen en de wijze waarop gezamenlijk kan worden gekozen voor de passende begeleiding.

Met behulp van een Budget Impact Analyse (BIA) zijn de financiële consequenties onderzocht van de implementatie van de richtlijn vanuit het perspectief van de verzekeraar. In deze analyse zijn de kosten berekend per 1000 cliënten die langer dan 2 jaar wijkverpleging krijgen.
Om de berekening te kunnen maken is een aantal aannames gedaan.

Zo is er van uitgegaan dat van de cliënten die langer dan twee jaar van wijkverpleging gebruikmaken 45% eenzaam is. Bij deze groep, zo is verder aangenomen, voert de wijkverpleegkundige één of twee (maximaal) gesprekken van 20 minuten over eenzaamheid met elke cliënt.

Op basis van gegevens uit LASA onderzoek nemen we aan dat 35% eenzaam blijkt, 11% depressief en 19% eenzaam én depressief. Eenzame cliënten verwijst de wijkverpleegkundige naar de welzijnssector, depressieve cliënten naar de huisarts en eenzame en depressieve cliënten naar beide. In de BIA is verder aangenomen dat eenzame cliënten maximaal 6 individuele begeleidingsgesprekken ontvangen, dat depressieve cliënten die naar de huisarts zijn verwezen maximaal 6 dubbele consulten met de huisarts hebben (voor klachtexploratie en initiële behandeling), en dat eenzame en depressieve cliënten 2 dagdelen per week naar dagbesteding gaan.
De aantallen die we hier noemen hangen variëren natuurlijk met de mate waarin wijkverpleegkundigen de richtlijn volgen en de mate van therapietrouw van de cliënten.

De BIA laat zien dat de extra kosten voor het boven geschetste scenario oplopen tot € 148.619 per 1000 cliënten wanneer alle hulp- en zorgverleners alle hulp verlenen (implementatie 100% van het maximale aantal gesprekken en hulpaanbod) én alle cliënten alle adviezen opvolgen (therapietrouw 100%). Bij door de werkgroep meer realistische geachte screenings- en behandelpercentages van 50% komen de kosten veel lager uit, nl. op € 40.667 per 1000 cliënten.

Omdat gegevens over effecten van eenzaamheidsinterventies op zorggebruik ontbreken, kunnen we in deze BIA geen substitutie van zorggebruik berekenen, noch berekenen of deze interventies resulteren in besparingen op zorggebruik. Vervolgonderzoek zal moeten uitwijzen of implementatie van de richtlijn leidt tot betere cliëntuitkomsten en/of lagere kosten in andere zorgsectoren (psychische en somatische zorg, mantelzorg, et cetera).

Het gesprek over eenzaamheid en een eventuele verwijzing naar het sociaal werk vormt, aldus de werkgroep, integraal onderdeel van het werk van de wijkverpleegkundige of verzorgende. In de huidige bekostigingssystematiek valt het gesprek/de gesprekken over eenzaamheid en het vinden van hulp elders onder de functie ‘Advies, Instructie en voorlichting (AIV)’ die bedoelt bij te dragen aan het verwerven van inzicht, het aanleren van vaardigheden en het verbeteren van gedrag en attitude van de cliënt. Het huidige en te verwachten nieuwe bekostigingssysteem mag geen belemmering vormen voor uitvoeren van het gesprek over eenzaamheid en de mogelijkheden van hulp elders.

Hoe de wijkverpleegkundige of verzorgende het bespreken van de eenzaamheid moet uitvoeren is niet zondermeer duidelijk. De werkgroep heeft geen overduidelijk werkzame interventies gevonden die de keuze voor een bepaald hulpaanbod rechtvaardigen. Er zijn de werkgroep bovendien geen peer reviewed wetenschappelijke publicaties bekend van evaluaties van de wijze waarop wijkverpleegkundigen of verzorgenden eenzaamheid bij eenzame ouderen ter sprake dienen te brengen. Wèl bestaat er een aantal publicaties met algemene aanwijzingen voor het gesprek over eenzaamheid . Deze lijken vooral te zijn gebaseerd op de benodigde algemene basisvaardigheden in hulpverlenende communicatie.

Om die reden heeft de werkgroep gemeend om op basis van de verzamelde literatuur over de eenzaamheidsinterventies en een aantal gesprekshandreikingen een werkwijze te moeten formuleren die de gewenste activiteiten en taken zoals hierboven beschreven (signaleren, ondersteunen, verhelderen en verwijzen) logisch opeenvolgend beschrijft. Deze handreiking aan wijkverpleegkundigen en verzorgenden is te vinden in de gesprekshandreiking eenzaamheid onder ouderen op de V&VN website.

In de praktijk bestaan er veel en uiteenlopende interventies of vormen van ondersteuning die zijn gericht op de aanpak van eenzaamheid onder ouderen. Op basis van de literatuur, en wat daarin als ‘werkzaam element’ wordt gezien, kunnen we acht typen onderscheiden . Deze zijn:

1. Het aanbieden van een ontmoetingsmogelijkheid/ het faciliteren van sociale interactie
2. Het faciliteren van persoonlijk en betekenisvol contact
3. Het aanbieden van praktische (materiële of instrumentele) ondersteuning
4. Het verbeteren van interpersoonlijke en/of sociale vaardigheden
5. Het aanbieden van bezigheden en/of afleiding (vermaak)
6. Het aanbieden van een sociaal gewaardeerde rol
7. Het bijsturen van realistische verwachtingen ten aanzien van relaties
8. Het aanbieden van een combinatie van twee of meer van bovenstaande type interventies

Met het oog op de heterogeniteit van de studies zijn de door ons gevonden interventies gegroepeerd in deze typen, waarbij moet worden opgemerkt dat in de praktijk dikwijls twee of meer typen tezamen worden aangeboden. Deze achtste categorie, met gecombineerde interventies, wordt apart beschreven.

In de literatuur van de afgelopen achttien jaar zijn 23 reviews gevonden die interventies bespreken waarin eenzaamheid als effectmaat is meegenomen .

Uit de reviews zijn in totaal 132 unieke studies geselecteerd die eenzaamheid als uitkomstmaat hebben, op ouderen gericht zijn en in het Engels of Nederlands gepubliceerd zijn. Voor de beschrijving van de afzonderlijke studies is gebruik gemaakt van de informatie uit de reviews. Waar informatie ontbrak is deze aangevuld met informatie uit de oorspronkelijke publicatie.

76 studies hebben een gerandomiseerd of quasi-experimenteel (pre-post groepsvergelijkend) design. 17 studies waren kwalitatief van aard. De overige studies hebben een observationeel design. In verband met de over het algemeen zeer lage kwaliteit van de observationele studies is ervoor gekozen om in de ‘evidence tabel’ alleen de gerandomiseerde en quasi-experimentele studies op te nemen. Ook van deze studies is de methodologische kwaliteit over het algemeen laag (zie bijlage ‘’verantwoording per module, risk of bias tabel’’) . Voor de bespreking van de effecten van de interventies zijn de RCT’s en quasi-experimentele studies ingedeeld in zeven min of meer homogene categorieën volgens het (voornaamste) type activiteit binnen de interventie. Daarnaast zijn interventies die niet naar één expliciet type activiteit zijn in te delen, ondergebracht in een gecombineerde categorie.

1. Het faciliteren/aanbieden van een ontmoetingsmogelijkheid / sociale interactie
Binnen deze categorie vinden we één gerandomiseerde studie . Deze vermeldt weliswaar een significant tijdelijk effect van groepsgesprekken (twee keer per week gedurende drie maanden) en een activeringsprogramma aan gehandicapte thuiswonende ouderen op de uitkomstmaat ‘sociale interactie’, maar geen positief effect op ‘eenzaamheid’. Een exacte effectmaat ontbreekt in de rapportage van de studie.

2. Het faciliteren van een persoonlijk betekenisvol contact
Er zijn 13 gerandomiseerde of quasi-experimentele studies naar het effect van het faciliteren of aanbieden van een persoonlijk, betekenisvol contact .
Van de gerandomiseerde studies rapporteren 6 studies een positief effect op eenzaamheid . In de studie van Anderson werd oudere vrouwen die op de wachtlijst stonden voor een seniorenappartement, deelname aan een (kleine) groep aangeboden met als doel het sociale netwerk te versterken. Het gevoel van eenzaamheid onder de vrouwen in de experimentele groep bleek significant te zijn afgenomen i.t.t. de eenzaamheid onder de vrouwen in de controlegroep. De studies van Banks & Banks uit 2005 en Banks et al. uit 2008 onderzochten de effecten van een huisdier op het gevoel van eenzaamheid onder ouderen in het verpleeg- of verzorgingshuis. In de studie uit 2005 werd het individuele contact met een hond vergeleken met het contact met een hond in groepsverband. In de studie bleek er geen verschil te zijn in de mate waarin de 33 deelnemers zich naderhand eenzaam voelden. In de studie van Banks et. al. uit 2008 werd het individuele contact met een hond vergeleken met wekelijkse bezoekjes met een robothond. Zowel de robothond als de echte hond hadden een significant gunstig effect op de eenzaamheid vergeleken met een controlegroep en verschilden onderling niet. De studie van Ring et al. (2013) vermeldt een afname van eenzaamheid wanneer ouderen gedurende 1 week op een computer de beschikking kregen over een ‘proactieve’ avatar die een gesprek begint wanneer deze de aanwezigheid van de oudere detecteert. De studie berustte op een zeer klein sample (n=14) en een erg korte follow-up periode van 1 week. De quasi-experimentele studie van Tsai en collega’s betreft een studie naar de effecten van video-contact met familieleden . Ouderen die de mogelijkheid hadden om met hun familie te video-bellen vermeldden in de nametingen een significante lagere eenzaamheid dan de deelnemers in de controlegroepen.

De overige 6 studies in deze categorie vonden geen effect op eenzaamheid. Het betreft studies naar de invloed van een huisdier , telefonische sociale steun door verpleegkundigen , (telefonische) befriending programma’s en video bellen met familie .

3.Het verlenen van praktische materiele of instrumentele steun
In deze categorie studies bevinden zich 11 gerandomiseerde of quasi-experimentele studies . Interventies betreffen uiteenlopende activiteiten zoals huisbezoeken door vrijwilligers , of huisbezoeken door professionele zorgverleners . Geen van deze studies meldt een gunstig effect op het gevoel van eenzaamheid. De kwaliteit van de studies is, op de studie van Melis et al. na, over het algemeen laag.

4. Het trainen van interpersoonlijk en/of sociale vaardigheden
Het trainen van interpersoonlijke en/of sociale vaardigheden is onderwerp van vier studies . 2 studies rapporteren een positief effect op eenzaamheid. Deze studies zijn van lage kwaliteit. Creswell et.al. (2012) onderzochten het effect van een Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR) programma en stelden een significante vermindering van eenzaamheid vast bij de ouderen die het programma volgden. Chiang et al. (2010) deden onderzoek bij bewoners van een verpleeghuis naar de effecten van ‘reminiscentie therapie’. Deze therapie had na een follow-up een klein maar significant effect. De studie van Tse et al. (2010) toonde geen gunstig effect aan op het gevoel van eenzaamheid onder de ouderen die in groepsverband leerden met meer humor met elkaar te communiceren.

5. Aanbieden van afleiding en/of zinvolle activiteiten
In de categorie aanbieden van zinvolle activiteiten vonden we 10 gerandomiseerde studies . 3 ervan toonden een afname van eenzaamheid. De risk of bias van alle 3 de studies is hoog. In de studie van Hopman-Rock et al. (2002) naar de effectiviteit van een beweegprogramma voor ouderen werd een significante afname in eenzaamheid gevonden. De studie van Shapira et al. (2007), waarin ouderen op de dagopvang werden getraind in het gebruik van een computer, liet een afname van eenzaamheid onder deze ouderen zien. De studie van Tse (2010) richtte zich op een programma waarbij bewoners van het verzorgingshuis de gelegenheid werd geboden om binnenshuis te tuinieren. Tse (2010) meldde een afname van eenzaamheid, zonder evenwel de effectgrootte te rapporteren.
De overige 7 studies, die geen effect vonden betroffen studies naar: een studie waarin een omgeving met veel groen wordt gecreëerd ; beweegadvies via een computer ; een ander binnenshuis-tuinieren programma en vier studies naar verschillende vormen van computer training .

6. Aanbieden van een gewaardeerde rol
In deze categorie vinden we 1 gerandomiseerde studie . Deze studie onderzocht de effecten van deelname aan een vrijwilligersproject (pleeg(groot)ouderschap van een kind met een ontwikkelingsachterstand) op de psychologische gezondheid (waaronder eenzaamheid) van de oudere volwassenen. De controlegroepen bestonden uit ouderen die geen pleeg(groot)ouderschap kregen aangeboden of een ontmoetingsprogramma met leeftijdsgenoten. Na een periode van 2 jaar werd geen significant verschil gevonden in eenzaamheidsgevoelens onder ouderen in beide groepen.

7. Bevorderen realistische verwachtingen
In deze categorie treffen we 2studies aan. In de gerandomiseerde studie van Hartke en King (2003) werd onderzoek gedaan naar de effecten van een psycho-educatieve telefoongroep. Deze toonde aan het einde van de follow-up geen effect van betekenis van deelname aan deze telefoongroep. De quasi-experimentele studie van Winningham en Pike (2007) naar de effecten van een cognitief therapeutische groepsinterventie voor ouderen in een woon-zorgcomplex vond geen afname van eenzaamheid.

8. Combinatie
We vonden 35 studies met een gerandomiseerd of quasi-experimenteel design waarin een combinatie van meer dan één type activiteit voor komt .

De meest voorkomende combinatie is type 1 (ontmoetingsmogelijkheid) met type 5 (activiteit), deze combinatie komt zeven keer voor. De volgende combinaties komen meer dan één keer voor: combinatie 1 met 3 (4 keer); combinatie 2 met 5 (3 keer), combinatie 2, 4, 7 (3 keer), combinatie 1, 2, 3 (3 keer), combinatie 4, 5 (2 keer), combinatie 3, 4 (2 keer), combinatie 1, 4 (2 keer), combinatie 1, 2, 3, 4 (2 keer). Ten slotte komen de volgende combinaties één keer voor: combinatie 4, 5, 7; combinatie 3, 5; combinatie 2, 4; combinatie 1, 4, 5 en combinatie 1, 2. Welke studie welke combinaties van activiteiten biedt, kan worden teruggevonden in de kolom opmerkingen van de summary of findings tabel (zie bijlage ‘’verantwoording per module’’).

Tien van de studies in deze categorie rapporteren een effect op eenzaamheid. Alaviani et al. (2015) bestudeerden een empowerment programma voor vrouwen. Eenzaamheid nam significant af in de interventietroep ten opzichte van de controlegroep. Evans et al (2982) bestudeerden in een matched controlled studie telefonisch zelfhulpgroepen van blinde ouderen. Kahlbaugh et al (2011) bestudeerden het gebruik van een WII spelcomputer. Deelnemers die in groepen met de WII spelcomputer speelden rapporteren een afname in eenzaamheid. Liu et al. (2007) bestudeerden de effectiviteit van groepsreminiscentie sessies. De studie rapporteert een afname in eenzaamheid, maar geen effect size. De studie van Ollonqvist et al (2008), naar een groepsrevalidatieprogramma, laat een significante afname van eenzaamheid zien. De studie van Robinson et al. (2013) laat ouderen in een verzorgingshuis interacteren met een robot-zeehond (PARO). Deze studie vindt een afname in eenzaamheid in de interventiegroep, en een toename in eenzaamheid in de controlegroep. Saito et al. (2012) organiseerden educatieve groepsbijeenkomsten voor ouderen. Deze Japanse studie laat zien dat deelname aan de groepssessies tot een afname van eenzaamheid leiden. De studie van Samarel et al. (2002) onderzocht een telefonisch support programma en vond een afname in eenzaamheid. De vriendschapsverrijkingscursus voor vrouwen boven de 55 van Stevens et al. (2006) laat zien dat deelname aan de cursus de eenzaamheid van de deelnemers vermindert. Ten slotte laat de studie van Weinert et al. (2008) zien dat een online discussieforum voor vrouwen met chronische aandoeningen tot een significante afname van eenzaamheid leidt.

De overige studies die een combinatie van verschillende typen activiteiten aanbieden vinden geen effect op eenzaamheid. Deze studies betreffen verschillende vormen van face-to-face support groepen, al dan niet met educatieve componenten ; online support of discussie fora ; telefonische ondersteuning ; groepstrainingen met verschillende onderwerpen ; individuele ICT training en begeleiding ; groepsactiviteiten ; individuele steun .