De Wet zorg en dwang is sinds 2020 van kracht. Het uitgangspunt van de wet is dat zorg op vrijwillige basis ​wordt toegepast. Het toepassen van onvrijwillige zorg mag alleen als het écht niet anders kan. In dat geval ​moet de minst ingrijpende vorm van onvrijwillige zorg voor een zo kort mogelijke duur worden ingezet.

Onvrijwillige zorg mag alleen worden ingezet om ernstig nadeel voor de zorgvrager of anderen te ​voorkomen. En als er geen vrijwillige alternatieven mogelijk zijn. Onder ernstig nadeel wordt verstaan (het ​risico op):

• Levensgevaar voor de zorgvrager of iemand anders.
• Ernstig lichamelijk letsel voor de zorgvrager of iemand anders.
• Ernstige schade (psychisch, materieel, immaterieel of financieel) voor de zorgvrager of iemand anders.
• Ernstige verwaarlozing van de zorgvrager of iemand anders.
• Ernstige verstoorde ontwikkeling van de zorgvrager of iemand anders.
• Bedreiging van de veiligheid van de zorgvrager.
• Het gedrag van de zorgvrager roept agressie bij anderen op.
• De algemene veiligheid van personen of goederen is in gevaar.

Definities van onvrijwillige zorg

Er zijn twee definities van onvrijwillige zorg: één vanuit de wetenschap en één vanuit de Wet zorg en ​dwang. De definities overlappen elkaar voor een deel. In de richtlijn wordt de wetenschappelijke definitie ​van onvrijwillige zorg beschreven. Als aanvulling op de richtlijn volgen hieronder de vormen van ​onvrijwillige zorg vanuit de Wet zorg en dwang:

Het is belangrijk om al bij de start van de zorg in kaart te brengen welke factoren bij de zorgvrager het ​risico op onvrijwillige zorg verhogen.

Hoe doe je dat?

Leg de risicofactoren vast. Doe dit als volgt:

• Screen de zorgvrager op de onderstaande risicofactoren bij de start van zorg.
• Maak afspraken over de termijn waarop jullie de risicofactoren evalueren of opnieuw vaststellen.
• Leg de uitkomsten vast in het dossier.

Meetinstrumenten

Twijfel je over de aanwezigheid van een specifieke risicofactor? Breng deze dan in kaart met een ​betrouwbaar en gevalideerd meetinstrument. Dit doe je bij voorkeur in overleg met de zorgvrager, zijn ​vertegenwoordiger, de zorgverantwoordelijke en het multidisciplinaire team.

Onbegrepen gedrag

Onbegrepen gedrag, soms moeilijk verstaanbaar gedrag of probleemgedrag genoemd, vergroot het risico ​op de toepassing van onvrijwillige zorg. Als er sprake is van onbegrepen gedrag, hanteer dan de richtlijn ​Probleemgedrag bij dementie of de richtlijn Probleemgedrag bij volwassenen met een verstandelijke ​beperking om onbegrepen gedrag te voorkomen en/of te verminderen.

Hoe zorg je ervoor dat een zorgvrager zoveel mogelijk zelf kan bepalen hoe hij of zij leeft? Ook als je moet ingrijpen, omdat de zorgvrager zelf of mensen in zijn/haar omgeving risico lopen op ernstig nadeel?
Hiervoor ga je multidisciplinair op zoek naar alternatieve interventies. Deze alternatieven moeten per zorgvrager worden afgewogen en regelmatig geëvalueerd. Hiervoor gebruik je het stappenplan uit de Wzd. Neem het volgende mee wanneer je alternatieven bekijkt:

• Verplaats je in de zorgvrager en heb oog voor individuele behoefte, voorkeuren en culturele invloeden. Bekijk ook wat de zorgvrager zelf kan doen.
• Stel een zorgplan op basis van deze behoeften en voorkeuren op. Probeer aan de hand hiervan passende alternatieven te kiezen. Doe dit samen met het multidisciplinaire team, de zorgvrager, de naasten en/of de vertegenwoordiger.
• Bespreek de alternatieven met de zorgvrager, de naasten en/of de vertegenwoordiger.
• Pas het alternatief toe en observeer de reactie van de zorgvrager.
• Evalueer je observaties met het multidisciplinaire team, de zorgvrager, de naasten en/of vertegenwoordigers. Houd rekening dat behoeften en voorkeuren kunnen veranderen.
• Zijn er specifieke momenten waarop de zorgvrager verzet vertoont? Probeer dit te verminderen of weg te nemen door rust te creëren, bijvoorbeeld door het afspelen van ontspannen muziek tijdens de persoonlijke zorg of een eetmoment.
• Praat normaal tegen de zorgvrager.

• Breng samen met het multidisciplinaire team en de zorgvrager en/of zijn vertegenwoordiger de gevolgen ​in kaart.
• Leg de fysieke, mentale en cognitieve consequenties vast in het dossier.
• Krijg je te maken met een dilemma of vraag rondom onvrijwillige zorg of onbegrepen gedrag? Schakel de ​hulp in van collega’s, een verpleegkundig specialist of een arts die ervaring hebben met deze ​vraagstukken of situaties. Denk ook aan het inschakelen van een gedragsdeskundige, een psycholoog, ​een ergotherapeut of een fysiotherapeut.

Voorbeeldvragen die kunnen helpen om gevolgen in kaart te brengen

De vragen hieronder kun je stellen om de gevolgen in kaart te brengen. Deze vragen zijn afgeleid uit de ​Wzd. Deze informatie is een aanvulling op de informatie uit de richtlijn.

Download de printversie van de samenvatting.

U krijgt zorg. Het kan zijn dat uw zorgverleners soms maatregelen moeten nemen om uw gezondheid of ​veiligheid tijdens de zorg te beschermen. Ook als u dat misschien niet wilt. Dat heet onvrijwillige zorg. ​In deze folder leggen we uit wat dat betekent.

U krijgt zorg. Dat is niet altijd makkelijk. Misschien vindt u het soms niet fijn om zorg te krijgen. Of begrijpt ​u niet altijd waarom u zorg nodig heeft. Als u zorg krijgt die u niet fijn vindt, dan kunt u dit altijd aan uw ​zorgverleners laten weten. Samen kunt u kijken of er iets anders mogelijk is, waarmee u het wel eens bent.

Soms moeten uw zorgverleners zorg geven die u niet wilt. Zorgverleners geven pas onvrijwillige zorg als ​het echt niet anders kan en er een grote kans is dat uw gezondheid of veiligheid, of die van iemand anders, ​in gevaar komt. Dat staat in de Wet zorg en dwang.

Voorbeelden van onvrijwillige zorg

Onvrijwillige zorg is bijvoorbeeld:

• Een deur op slot doen, zodat u niet weg kan.
• Medicijnen geven terwijl u het niet wil of niet merkt.
• Eten en drinken geven terwijl u het niet wil, bijvoorbeeld via een slangetje in de neus.
• Tegen uw zin kijken of er gevaarlijke voorwerpen op uw kamer zijn en die weghalen.
• Uw zorgverleners houden u in de gaten, bijvoorbeeld via een camera.

Praten met zorgverleners

Praten met de cliëntenvertrouwenspersoon

Bespreek samen met uw zorgverleners en uw naaste wat u prettig vindt. Dit helpt zorgverleners om goede ​zorg te geven, waarmee u het eens bent. Ook zorgt dit ervoor dat de kans kleiner is dat u zorg krijgt waar u ​het niet mee eens bent.

• Vertel aan uw zorgverleners hoe u graag aangesproken wil worden, bijvoorbeeld wel of niet met je of ​jij.
• Vertel wat uw gewoontes zijn. Bijvoorbeeld dat u het fijn vindt ‘s ochtends nog even te blijven liggen ​voordat u uit bed komt.
• Probeer een vast dagritme aan te houden.
• Bent u gespannen als u zorg krijgt? Bewegen, bijvoorbeeld sporten, of naar buiten gaan kan u helpen ​om te ontspannen. U kunt ook vragen of uw zorgverlener muziek opzet.
• Probeer bezig te blijven. U kunt bijvoorbeeld wandelen, knutselen, fotoboeken kijken, in de tuin ​werken of de was opvouwen.
• Aromatherapie of een massage kan u ook helpen om rustig te worden.

Download de printversie van de patiënteninformatie.

De Wet zorg en dwang regelt dat je een stappenplan bij het afwegen en evalueren van onvrijwillige zorg volgt. Dit stappenplan vind je hier (Stappenplan 2020). In 2024 zijn er afspraken gemaakt om meer maatwerk bij de besluitvorming en evaluatie mogelijk te maken (Stappenplan 2024). Voor zorgaanbieders in de verstandelijk gehandicaptensector die het stappenplan 2024 niet volgen, geldt alsnog het stappenplan uit 2020.

Dit praktische wegingskader helpt om een goede afweging te maken over de inzet van (onvrijwillige) zorg. Het helpt bij het verzamelen van informatie over gedrag, verzet, beleving, waarneming en cliëntervaring. Je kunt op de website kiezen voor het kader voor mensen met een verstandelijke beperking of voor mensen met dementie of andere hersenaandoeningen.