De Wet zorg en dwang is sinds 2020 van kracht. Het uitgangspunt van de wet is dat zorg op vrijwillige basis ​wordt toegepast. Het toepassen van onvrijwillige zorg mag alleen als het écht niet anders kan. In dat geval ​moet de minst ingrijpende vorm van onvrijwillige zorg voor een zo kort mogelijke duur worden ingezet.

Onvrijwillige zorg mag alleen worden ingezet om ernstig nadeel voor de zorgvrager of anderen te ​voorkomen. En als er geen vrijwillige alternatieven mogelijk zijn. Onder ernstig nadeel wordt verstaan (het ​risico op):

• Levensgevaar voor de zorgvrager of iemand anders.
• Ernstig lichamelijk letsel voor de zorgvrager of iemand anders.
• Ernstige schade (psychisch, materieel, immaterieel of financieel) voor de zorgvrager of iemand anders.
• Ernstige verwaarlozing van de zorgvrager of iemand anders.
• Ernstige verstoorde ontwikkeling van de zorgvrager of iemand anders.
• Bedreiging van de veiligheid van de zorgvrager.
• Het gedrag van de zorgvrager roept agressie bij anderen op.
• De algemene veiligheid van personen of goederen is in gevaar.

Definities van onvrijwillige zorg

Er zijn twee definities van onvrijwillige zorg: één vanuit de wetenschap en één vanuit de Wet zorg en ​dwang. De definities overlappen elkaar voor een deel. In de richtlijn wordt de wetenschappelijke definitie ​van onvrijwillige zorg beschreven. Als aanvulling op de richtlijn volgen hieronder de vormen van ​onvrijwillige zorg vanuit de Wet zorg en dwang:

Het is belangrijk om al bij de start van de zorg in kaart te brengen welke factoren bij de zorgvrager het ​risico op onvrijwillige zorg verhogen.

Hoe doe je dat?

Leg de risicofactoren vast. Doe dit als volgt:

• Screen de zorgvrager op de onderstaande risicofactoren bij de start van zorg.
• Maak afspraken over de termijn waarop jullie de risicofactoren evalueren of opnieuw vaststellen.
• Leg de uitkomsten vast in het dossier.

Meetinstrumenten

Twijfel je over de aanwezigheid van een specifieke risicofactor? Breng deze dan in kaart met een ​betrouwbaar en gevalideerd meetinstrument. Dit doe je bij voorkeur in overleg met de zorgvrager, zijn ​vertegenwoordiger, de zorgverantwoordelijke en het multidisciplinaire team.

Onbegrepen gedrag

Onbegrepen gedrag, soms moeilijk verstaanbaar gedrag of probleemgedrag genoemd, vergroot het risico ​op de toepassing van onvrijwillige zorg. Als er sprake is van onbegrepen gedrag, hanteer dan de richtlijn ​Probleemgedrag bij dementie of de richtlijn Probleemgedrag bij volwassenen met een verstandelijke ​beperking om onbegrepen gedrag te voorkomen en/of te verminderen.

Hoe zorg je ervoor dat een zorgvrager zoveel mogelijk zelf kan bepalen hoe hij of zij leeft? Ook als je moet ingrijpen, omdat de zorgvrager zelf of mensen in zijn/haar omgeving risico lopen op ernstig nadeel?
Hiervoor ga je multidisciplinair op zoek naar alternatieve interventies. Deze alternatieven moeten per zorgvrager worden afgewogen en regelmatig geëvalueerd. Hiervoor gebruik je het stappenplan uit de Wzd. Neem het volgende mee wanneer je alternatieven bekijkt:

• Verplaats je in de zorgvrager en heb oog voor individuele behoefte, voorkeuren en culturele invloeden. Bekijk ook wat de zorgvrager zelf kan doen.
• Stel een zorgplan op basis van deze behoeften en voorkeuren op. Probeer aan de hand hiervan passende alternatieven te kiezen. Doe dit samen met het multidisciplinaire team, de zorgvrager, de naasten en/of de vertegenwoordiger.
• Bespreek de alternatieven met de zorgvrager, de naasten en/of de vertegenwoordiger.
• Pas het alternatief toe en observeer de reactie van de zorgvrager.
• Evalueer je observaties met het multidisciplinaire team, de zorgvrager, de naasten en/of vertegenwoordigers. Houd rekening dat behoeften en voorkeuren kunnen veranderen.
• Zijn er specifieke momenten waarop de zorgvrager verzet vertoont? Probeer dit te verminderen of weg te nemen door rust te creëren, bijvoorbeeld door het afspelen van ontspannen muziek tijdens de persoonlijke zorg of een eetmoment.
• Praat normaal tegen de zorgvrager.

• Breng samen met het multidisciplinaire team en de zorgvrager en/of zijn vertegenwoordiger de gevolgen ​in kaart.
• Leg de fysieke, mentale en cognitieve consequenties vast in het dossier.
• Krijg je te maken met een dilemma of vraag rondom onvrijwillige zorg of onbegrepen gedrag? Schakel de ​hulp in van collega’s, een verpleegkundig specialist of een arts die ervaring hebben met deze ​vraagstukken of situaties. Denk ook aan het inschakelen van een gedragsdeskundige, een psycholoog, ​een ergotherapeut of een fysiotherapeut.

Voorbeeldvragen die kunnen helpen om gevolgen in kaart te brengen

De vragen hieronder kun je stellen om de gevolgen in kaart te brengen. Deze vragen zijn afgeleid uit de ​Wzd. Deze informatie is een aanvulling op de informatie uit de richtlijn.

Download de printversie van de samenvattingskaart